19.09.2024
Hazırlayan: Özlem Gengönül, Batuhan Pakdamar
Fiili hizmet süresi zammı Türkiye’nin sosyal güvenlik sistemiyle ilgili bir kavram olup birtakım ağır, tehlikeli ve yıpratıcı işlerde çalışan sigortalıların, esasen sosyal güvenlik hukukundan kaynaklanan haklarını daha kolay elde etmeleri amacıyla, prim ödeme gün sayılarının farazi şekilde artırılması doğrultusundaki yasal bir uygulamadır. Fiili hizmet süresi zammı uygulamasından yararlanma koşulları 5510 sayılı Sosyal Sigortalar Ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu'nun 40. maddesinde ve Fiili Hizmet Süresi Zammı Uygulamasının Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin 5. maddesinde ayrıntılı olarak düzenlenmiş ve tablo halinde sayılmıştır. İşbu bilgi notumuzda 01.10.2008 tarihinde yürürlüğe giren fiili hizmet süresi zammı uygulamasını, 5510 sayılı Kanun kapsamında inceleyeceğiz.
Actual service term increment is a concept related to the Turkish social security system. It is a legal regulation aims to hypothetically increase the number of premium payment days for insured individuals working in heavy, dangerous, and strenuous occupations in order to to make it easier for them to obtain rights under the social security law. The conditions for benefiting from actual service term increment are regulated in Article 40 of the Social Insurance and General Health Insurance Law No. 5510 and in Article 5 of the Regulation on the Procedures and Principles for the Practicing of the Actual Service Term Increment. In this legal brief, we will examine the regulation on actual service term increment , which came into effect on 01.10.2008, within the scope of Law No. 5510.
1- Fiili Hizmet Süresi Zammına Genel Bir Bakış
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 40. maddesinde 01.10.2008 tarihinde yürürlüğe girmek üzere düzenlenen fiili hizmet süresi zammı, önceki uygulamalardan farklı olarak daha şeffaf ve standart hale getirilmiştir. Bu düzenleme ile 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun itibari hizmet süresi zammına ilişkin ek 5. maddesi ve 5434 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Kanunu’nun fiili hizmet süresi zammına ilişkin 32. maddesi yürürlükten kaldırılmış, fiili hizmet süresi zammı yeni bir modelle yeniden düzenlenmiştir. Başlangıçta genellikle kamu görevlileri ve askeri personel için geçerli olan itibari hizmet zammı, 5510 sayılı Kanun ile belirgin bir standart kazanmıştır.
5510 sayılı Sosyal Sigortalar Ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 40. maddesinde 01.10.2008 tarihinde yürürlüğe girmek üzere düzenlenen fiili hizmet süresi zammı,
● 5510 sayılı Kanun'un 40. maddesi ile Yönetmeliğin 5. maddesinde yer alan tablonun birinci sütunundaki işyerlerinde çalışmaları,
● Tablonun ikinci sütununda belirtilen işleri yapmaları,
● Söz konusu işlerin risklerine maruz kalmaları
şeklinde belirli şartlar altında ve belirli işyerlerinde çalışan sigortalıların, prim ödeme gün sayılarına eklenen farazi hizmet süresidir. Sonuç itibarıyla bu üç şartın da birlikte mevcut olması yasal zorunluluktur. Aksi halde fiili hizmet süresi zammından yararlanılması mümkün değildir. Fakat istisnai olarak, Türk Silahlı Kuvvetleri, emniyet ve polis mesleğinde ya da Milli İstihbarat Teşkilatında çalışanlar için bu üç şartın birlikte bulunması şart değildir. Bu meslekler için “Söz konusu işlerin risklerine maruz kalma” şartı aranmamaktadır.
506 ve 5434 sayılı Kanun hükümlerine göre, Bazı ağır ve yıpratıcı işler için, fiili veya itibari hizmet zammı süresi adıyla verilmekte olan süreler 5510 sayılı Kanunun 40. Maddesi ile yeniden düzenlenmiştir. Ayrıca, 6385 sayılı Kanun ile birlikte söz konusu maddeye 16, 17 ve 18 numaralı bentler ilave edilmiştir.
Bu zam, genellikle, zor şartlar altında yapılan çalışmalar veya belirli meslek gruplarına yönelik riskli görevdekiler için verilir. Aşağıda ilgili meslekler liste halinde verilmiştir:
|
1) Kurşun ve arsenik işlerinde çalışanlar. |
11) Radyoaktif ve radyoiyonizan maddelerle yapılan işlerde çalışanlar.
|
|
2) Cam fabrika ve atölyelerinde çalışanlar. |
12) Su altında veya su altında basınçlı hava içinde çalışmayı gerektiren işlerde çalışanlar. |
|
3) Cıva üretimi işleri sanayii işinde çalışanlar. |
13) Türk Silâhlı Kuvvetlerinde çalışanlar. |
|
4) Çimento fabrikalarında çalışanlar. |
14) Emniyet ve polis mesleğinde, Milli İstihbarat Teşkilâtında çalışanlar. |
|
5) Kok fabrikalarıyla termik santrallerde çalışanlar. |
15) İtfaiye veya yangın söndürme işlerinde çalışanlar |
|
6) Alüminyum fabrikalarında çalışanlar. |
16) Basın ve Gazetecilik mesleğinde Basın Kanununa göre basın kartı sahibi olmak suretiyle fiilen çalışanlar. |
|
7) Demir ve çelik fabrikalarında çalışanlar. |
17) Türkiye Radyo-Televizyon Kurumu basın kartı sahibi olmak suretiyle; Basın Kanununa göre Türkiye Radyo-Televizyon Kurumunda haber hizmetinde fiilen çalışanlar. |
|
8) Döküm fabrikalarında çalışanlar. |
18) Türkiye Büyük Millet Meclisi ile Cumhurbaşkanlığında çalışanlar. |
|
9) Asit üretimi yapan fabrika ve atölyelerde çalışanlar. |
19) Ceza infaz kurumlarında çalışanlar. |
|
10) Yeraltı işlerinde çalışanlar. |
20) İnsan sağlığına ilişkin işlerde çalışanlar. |
2- İşçilere Sağladığı Hak ve Yararlar
● Fiili hizmet süresi zammı emeklilik yaşını ve süresini kısaltabilir.
● Artan hizmet süresi, emeklilik maaşını dolaylı olarak etkiler. Daha uzun hizmet süresi, işçilerin daha yüksek emekli maaşı almalarını sağlar.
Çalışan sigortalıların prim ödeme gün sayılarına, yukarıda verilen işyerlerinde ve işlerde geçen çalışma sürelerinin her 360 günü için 5510 sayılı Kanun’da belirtilen ve her iş için değişmekte olan ilgili gün sayıları, fiilî hizmet süresi zammı olarak eklenir. 360 günden eksik sürelere ait fiilî hizmet süresi zammı, 360 gün için eklenen fiilî hizmet süresi ile orantılı olarak belirlenir.
Fiili hizmet süresi zammı, bazı meslek grupları için emeklilik yaşını öne çekmek ve prim gün sayısına ekleme yapmak amacıyla düzenlenmiştir. 5510 sayılı Kanun’a göre, bu zam, bazı sigortalılar için 8 yıla kadar, diğer sigortalılar için ise 5 yıla kadar prim gün sayısına eklenir.
Bunun yanında, belirli iş kollarında çalışan sigortalılar için (tablodaki 18. sıradakiler gibi), bu sürelerin tamamı veya yarısı emeklilik yaşından düşülür. Örneğin, belirtilen sürelerin en fazla 3 yılı emeklilik yaşından indirilebilir. Ancak bazı meslek gruplarında (tablodaki 10. sıradakiler) bu sınır uygulanmaz, yani süre kısıtlaması yoktur. Bu indirimlerden yararlanabilmek için, sigortalıların bazı şartları sağlaması gerekir. Örneğin, belirli riskli işlerde çalışanlar (tablonun 10. sırasında olanlar) en az 1800 gün, diğer riskli işlerde çalışanlar ise en az 3600 gün çalışmış olmalıdır.
3- Filli Hizmet Zammı Süresi Uygulaması
● Kanunun öngördüğü şekilde işyeri, iş ve maruziyet koşullarının birlikte gerçekleşmesi gerekir.
● TSK, polis mesleği ve MİT’de çalışanların fiili hizmet süresi zammı uygulamasından yararlanabilmeleri için çalışmanın ilgili kamu idaresinde ve belirtilen kadro ve unvanlarda geçmesi yeterlidir. İşin riskine maruz kalması şartı aranmamaktadır.
● Yasama organları üyeleri ile dışarıdan atanan bakanların da bu görevlerde bulunmaları yeterlidir.
● Kontrol, denetim ve idareciliğin gerektirdiği gözlem ve benzeri amaçlarla kısa süreli çalışanlar yararlanamazlar. “Kontrol, denetim ve idareciliğin gerektirdiği gözlem ve benzeri amaçlarla kısa süreli çalışanlar" ifadesi, belirli meslek gruplarının yaptığı gözlem, denetim veya yönetim görevlerini kastetmektedir. Bu kişiler, iş yerinde sürekli çalışanlar değil, sadece kontrol ve denetim gibi görevleri yerine getirmek için geçici olarak sahada bulunan çalışanlardır.
● İşyerinde ileri teknolojilerin kullanılması nedeniyle riskler ve zararlı faktörler ortadan kaldırıldıysa yararlanılamaz.
● Sadece iş kazası, meslek hastalığı, hastalık ve analık gibi kısa vadeli sigorta kollarına tabi çalışanlar da fiili hizmet süresi zammından yararlanamazlar. Fiili hizmet süresi zammı, uzun vadeli sigorta kolları için geçerlidir.
● Emekli olup çalışmaya devam eden, dolayısıyla sigorta destek primi ödeyen kişiler fiili hizmet süresi zammından yararlanamaz. Çünkü bu kişiler zaten emekli maaşı almaktadır ve en basit tabiriyle fiili hizmet süresi zammı emeklilik yaşını öne çekmek için uygulanır.
● 4/b kapsamında, yani kendi adına ve hesabına çalışanlar (Bağ-Kur’lular) fiili hizmet süresi zammından yararlanamazlar. Bu uygulama sadece 4/a ve 4/c sigortalıları için geçerlidir.
Bu çerçevede fiili hizmet süresi zammı, özellikle yıpranma riski taşıyan mesleklerde çalışanların prim gün sayılarına ekleme yaparak emeklilik yaşını öne çeken bir düzenleme olarak, sınırlı bir kesime uygulanır.
Son olarak belirtilmelidir ki işbu bilgi notumuzda ana hatlarıyla incelediğimiz fiili hizmet süresi zammı uygulaması, 5510 sayılı Kanun kapsamında olup 506 sayılı Kanun’un ek 5 maddesinde düzenlenen itibari hizmet süresi ile karıştırılmamalıdır. Nitekim 18.02.2000 tarihli ve 1997/1 Esas 2000/1 Karar sayılı Yargıtay İçtihadı Birleştirme kararında da belirtildiği üzere 506 sayılı Kanun'un Ek 5 inci maddesinde düzenlenen itibari hizmet süresi sigortalılık süresine eklenebilmekte ise de prim ödeme gün sayısına eklenmesi mümkün değildir. Öte yandan 506 sayılı Kanun'un Ek 39 uncu maddesindeki "Bu Kanunun Ek 5 ve Ek 6 ncı Maddeleri gereğince sigortalılık süresine ilave edilen gün sayıları, beş yıldan çok olmamak üzere bu Kanunun 60 ve Geçici 81 inci maddelerinde belirtilen yaş hadlerinden indirilir." hükmü gereğince itibari hizmet süresinin yaşlılık aylığı bağlanması için öngörülen yaş haddinden de indirilmesi söz konusu olmaktadır.
Farazi sigortalılık süresi ile ilgili kanuni düzenlemelere geri dönülecek olursa konu son olarak 01.10.2008 tarihinde yürürlüğe giren 5510 sayılı Kanun 'un "Fiili hizmet süresi zammı” başlıklı 40 ıncı maddesinde düzenlenmiş olup iş sözleşmesi ile çalışan sigortalılar ve statü hukukuna tâbi sigortalılar arasında uygulama birliği sağlanmak istenmiş, maddede sayılan işyerlerinde ve işlerde çalışan sigortalıların prim ödeme gün sayılarına, bu işyerlerinde ve işlerde geçen çalışma sürelerinin her 360 günü için karşılarında gösterilen gün sayılarının fiili hizmet süresi zammı olarak ekleneceği belirtilmiş olup yirmi bent hâlinde fiili hizmet süresi zammından yararlanılmasını gerektiren işyerleri ve işler gösterilmiştir[1].
Sonuç:
· Fiili hizmet süresi zammı, ülkemizin sosyal güvenlik sisteminde özellikle riskli, tehlikeli ve yıpratıcı işlerde çalışanlar için önemli bir avantaj sunmaktadır. Bu zam sayesinde işçilerin emeklilik yaşları öne çekilmekte, prim gün sayıları artırılmakta ve bu sayede erken emeklilik imkânı doğmaktadır. Aynı zamanda, artan hizmet süresi dolayısıyla işçilerin emeklilik maaşları da dolaylı olarak yükselmektedir. Bu düzenleme, özellikle zor ve tehlikeli koşullarda çalışan işçilerin motivasyonunu artırmak ve onları desteklemek amacı taşımaktadır.
· 5510 sayılı Kanun ve ilgili Yönetmelik kapsamında, belirtilen iş ve işyerleri ile maruziyet şartının birlikte sağlanması aransa da birtakım istisnai mesleklerde maruziyet şartı aranmamaktadır.
· 506 sayılı mülga Kanun uygulamasında itibari hizmet süresi zammı yalnızca sigortalılık süresine eklenebilmekteyken 2008 yılında yürürlüğe giren sosyal güvenlik reformu ile birlikte yeniden ele alınan ve daha şeffaf, standart bir yapıya kavuşturulan fiili hizmet süresi zammı ise prim ödeme gün sayısına eklenmektedir.
